Όταν ο κομμουνισμός ακυρώνει τον εαυτό του

Με αφορμή το μυθιστόρημα του Λεονάρδο Παδούρα, 

Ο άνθρωπος που αγαπούσε τα σκυλιά.

του Ανέστη Ταρπάγκου

Ο 20ός αιώνας, από το τέλος του οποίου μας χωρίζει μόλις μια 10ετία, έχει θέσει μείζονα ιστορικά και πολιτικά ζητήματα, η απάντηση στα οποία βρίσκεται εκ νέου μπροστά μας, σ’ αυτή την αρχή του 21ου αιώνα. Από την πλευρά των κυρίαρχων τάξεων σημαδεύτηκε από τους δύο παγκόσμιους ιμπεριαλιστικούς πολέμους και αναρίθμητες επιμέρους συρράξεις, από την κυριαρχία της καπιταλιστικής ανάπτυξης με τις σχετικές της κρίσεις (1929, 1973), αλλά και τις μεγάλες επιστημονικό-τεχνολογικές αναδιαρθρώσεις, από την επικράτηση της αστικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και από τη μετάβαση από την κεϊνσιανή οικονομική πολιτική στη νεοφιλελεύθερη διακυβέρνηση, που αντιπροσωπεύει και το σημερινό διακύβευμα. Από την πλευρά των λαϊκών τάξεων σηματοδοτήθηκε, κυρίως στην αφετηρία του, από την Οκτωβριανή Επανάσταση και στο τέλος του από την κατάρρευση του κοινωνικού καθεστώτος που προέκυψε απ’ αυτήν, καθώς και από τη μαζική ανάπτυξη κομμουνιστικών κομμάτων που, παρ’ όλο που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο σε κρίσιμες συγκυρίες, εντούτοις, είτε ηττήθηκαν (Ελλάδα, Χιλή κ.λπ.) είτε οδηγήθηκαν στην πολιτική τους περιθωριοποίηση (Ιταλία, Γαλλία κ.ά.).

Σ’ αυτό ακριβώς το ιστορικό φόντο τοποθετείται και εκτυλίσσεται το ιστορικό πολιτικό μυθιστόρημα του Λ. Παδούρα (Καστανιώτης 2011, σελ. 685, σε εξαιρετική μετάφραση του Κ. Αθανασίου) επιχειρώντας με έξοχο λογοτεχνικό τρόπο, να αναδείξει τις μεγάλες αντιφάσεις του κομμουνιστικού κινήματος του 20ού αιώνα, την ανάδειξη και το τέλος της «ουτοπίας». Το μυθιστόρημα που εκτυλίσσεται σε τρία αλληλοδιαπλεκόμενα επίπεδα (του επίδοξου δολοφόνου, του κυνηγημένου επαναστάτη ηγέτη και του σύγχρονου Κουβανού συγγραφέα που καταγράφει την ιστορία), καλύπτει έναν σχεδόν ολόκληρο αιώνα, και επικεντρώνεται στην υπόθεση της δολοφονίας του Λέοντος Τρότσκι από τον Ισπανό κομμουνιστή Ραμόν Μερκαντέρ. Με βάση αυτή την αφήγηση αναδεικνύονται όλες οι καίριες πλευρές της εξέλιξης του κομμουνιστικού κινήματος, από το ρωσικό επαναστατικό εγχείρημα μέχρι τον αστυνομικό κατασταλτικό και εκμεταλλευτικό εκφυλισμό του, αλλά και οι προσανατολισμοί και πρακτικές όλου του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, που υπό το βάρος της ιστορικής αίγλης της Οκτωβριανής Επανάστασης, οδηγήθηκε να αποκτήσει όλες τις στρεβλώσεις που το χαρακτήρισαν στη διάρκεια πολλών 10ετιών.

Το δράμα της Αριστεράς του προηγούμενου αιώνα

Βέβαια, η ιστορική μυθιστορηματική «ανάγνωση» του προηγούμενου αιώνα αποτέλεσε ήδη αντικείμενο σημαντικών νεοελληνικών λογοτεχνικών έργων, όπως της Σ. Τριανταφύλλου (Το εργοστάσιο των μολυβιών), της Ρ. Γαλανάκη (Ο αιώνας των λαβυρίνθων) και του Ι. Ζουργού (Στη σκιά της πεταλούδας), μεταξύ αρκετών άλλων που είδαν το φως της δημοσιότητας. Ωστόσο, αυτά τα μυθιστορήματα περιορίζονταν στην ελληνική κυρίως εμπειρία του 20ού αιώνα, και αντιμετώπιζαν την ιστορική δραματική πορεία του αριστερού κινήματος ως μια μερική ή έμμεση αναφορά. Το προηγούμενο σε σχέση με το σημερινό λογοτεχνικό εγχείρημα του Λ. Παδούρα, που είχε αντίστοιχες διαστάσεις, δεν ήταν άλλο από το μυθιστόρημα Βάλτενμπεργκ (Πατάκης, 2008, σελ. 831 σε μετάφραση Μ. Πατεράκη-Γαρέφη) του Γάλλο-τυνήσιου συγγραφέα Εντί Καντούρ, που κινήθηκε ακριβώς σ’ όλο το ευρύτατο φάσμα των εκφράσεων του κομμουνιστικού κινήματος σε Ευρώπη και Αμερική, αλλά και των ιδεολογικών και κοινωνικών εξελίξεων που τις χαρακτήρισαν. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι και τα δύο μυθιστορήματα εμπεριέχουν τον Ρώσο και Ανατολικογερμανό «μέντορα» των δύο δυτικών κομμουνιστών που «καθοδηγούνταν» απ’ αυτούς, σ’ ένα πολύπλοκο πολιτικό-κατασκοπευτικό «παιχνίδι», πράγμα που συμβολικά δείχνει την επικυριαρχία του σοβιετικού μοντέλου έναντι του διεθνούς αριστερού κινήματος. 

Το μεγάλο δράμα έγκειται στο γεγονός ότι και τα δύο κύρια πρόσωπα της τραγωδίας δεν είναι παρά αφοσιωμένοι μέχρι το μεδούλι κομμουνιστές αγωνιστές, τόσο ο θύτης (μαχητής του ισπανικού εμφυλίου πολέμου), όσο και το θύμα, συνεπής υπερασπιστής της προλεταριακής επανάστασης. Εδώ ακριβώς συμπυκνώνεται η διαπίστωση της «ακύρωσης του κομμουνισμού από τον ίδιο του τον εαυτό»: Ενώ και στους δύο κυριαρχεί μια ολόπλευρη ανιδιοτελής κομμουνιστική στράτευση, ο Ραμόν Μερκαντέρ δολοφονεί τον Λέοντα Τρότσκι, η ίδια πολιτική ιδιότητα και προσήλωση μετατρέπει τον έναν σε θύτη και τον άλλο σε θύμα της στυγερής δολοφονίας. Αυτός είναι ο κεντρικός ιστορικός λογοτεχνικός συμβολισμός που συμπυκνώνει παραστατικά το πώς το κομμουνιστικό κίνημα, συνολικότερα, έπεφτε θύμα του ίδιου του εαυτού του.

Από το σοσιαλιστικό ιδανικό στον αυταρχικό κρατικό καπιταλισμό

Σήμερα πλέον έχουν κατατεθεί σημαντικές μαρξιστικές αναλύσεις που καταδεικνύουν τον γρήγορο εκφυλισμό της Οκτωβριανής Επανάστασης σε αυταρχικό καθεστώς πρωταρχικής συσσώρευσης κεφαλαίου (όπως ακριβώς συνέβη στη Δύση την πρώτη περίοδο ανάπτυξης του ιδιωτικού καπιταλισμού), και στη συνέχεια σε ένα δικτατορικό κρατικό καπιταλισμό, στο όνομα πάντοτε της υπηρέτησης της εργατικής τάξης και του σοσιαλισμού (η λεπτομερέστατη μαρξιστική ανάλυση των Σ. Ρέσνικ και Ρ. Γουλφ στην Ταξική θεωρία και ιστορία: Καπιταλισμός και κομμουνισμός στην ΕΣΣΔ, Ελληνικά Γράμματα 2005 είναι ενδεικτική, όσο και πρόσφατα οι αναφορές των Γ. Μηλιού-Δ. Σωτηρόπουλου στο Ιμπεριαλισμός, χρηματοπιστωτικές αγορές, κρίση, Νήσος 2011). Εντούτοις, υπό τη φωτεινή αίγλη της πρώτης προλεταριακής επανάστασης στον κόσμο και με την επιβολή των «21 Όρων» της 3ης Κομμουνιστικής Διεθνούς στον Μεσοπόλεμο και σε πολλές περιπτώσεις μεταπολεμικά μέχρι και σήμερα, το κομμουνιστικό ιδανικό ταυτίστηκε με τον δικτατορικό κρατικό καπιταλισμό, και η υπεράσπιση της «σοβιετικής πατρίδας» μετατράπηκε σε πρωταρχική αποστολή των κομμουνιστών όλου του κόσμου. Άλλωστε, πιο χτυπητό παράδειγμα από τη σημερινή κινεζική οικονομία, όπου το ίδιο το κομμουνιστικό κόμμα είναι ο οδηγός της πρωταρχικής συσσώρευσης και της καπιταλιστικής ανάπτυξης -ιδιωτικής και κρατικής- δεν θα μπορούσε να υπάρξει.

Βέβαια, ο ίδιος ο Λ. Τρότσκι εμφανίζεται στο μυθιστόρημα ως αντίπαλος της κρατικής γραφειοκρατίας στη σοβιετική κοινωνία και η επικέντρωση γίνεται στο πρόσωπο του Ι. Στάλιν, στο μέτρο που θεωρούσε ότι η οικονομική υπόβαση εμπεριείχε σοσιαλιστικές παραγωγικές σχέσεις, όπου αρκούσε η ανατροπή της γραφειοκρατίας για να αποκατασταθεί η «σοσιαλιστική νομιμότητα». Εξίσου και ο ίδιος παρουσιάζεται κριτικός στον εαυτό του ως ηγετικής φυσιογνωμίας της Οκτωβριανής Επανάστασης, αναλογιζόμενος την καταστολή της Κροστάνδης κ.λπ. Παράλληλα και ο ίδιος ο συγγραφέας Λ. Παδούρα εμφανίζεται να αποδίδει καθοριστικό κατασταλτικό ρόλο στον Ι. Στάλιν, ενώ δεν επρόκειτο παρά για την κεντρική πολιτική εκπροσώπηση της οικονομικής διαδικασίας της κρατικής καπιταλιστικής ανάπτυξης με αυταρχικά διοικητικά χαρακτηριστικά. Εξάλλου, αυτό το ζήτημα της κριτικής στις αντιλήψεις του Λ. Τρότσκι (γραφειοκρατική διαχείριση με σοσιαλιστικές παραγωγικές σχέσεις) έχει αναλυθεί εδώ και εξήντα χρόνια από τον Κ. Καστοριάδη κ.ά. στο περιοδικό Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα.

Το πολιτικό συμπέρασμα που εξάγεται και που αντιπροσωπεύει ένα ζωτικό διακύβευμα για τη σύγχρονη Αριστερά, είναι ότι ο κομμουνισμός του 20ού αιώνα ακύρωσε τον εαυτό του (συμπυκνωμένα και συμβολικά στη δολοφονία του Λ. Τρότσκι από τον Ρ. Μερκαντέρ), γιατί ακριβώς ταύτισε στις περισσότερες χώρες του κόσμου, όπου έδρασαν κομμουνιστικά κόμματα, το σοσιαλισμό και την εργατική εξουσία με το πρότυπο του δικτατορικού κρατικού καπιταλισμού, το οποίο άλλωστε και κατέρρευσε στο μεταίχμιο του 1990 δίνοντας την θέση του στον αυταρχικό, εξίσου ιδιωτικό καπιταλισμό. Ποτάμια από αίμα ανιδιοτελών αγωνιστών (ορθοδόξων, ετεροδόξων, τροτσκιστών κ.λπ.), απέραντα δάκρυα, αγωνιώδεις προσπάθειες, ήττες επαναστατικών εγχειρημάτων, φυλακίσεις και εκτελέσεις, παρατεταμένη αναποτελεσματικότητα, προκλήθηκαν από αυτή την διαστρέβλωση του κομμουνιστικού οράματος.

Πηγή: http://www.edromos.gr/