του Κώστα Μπατή
Εισαγωγή
“Που είναι οι διανοούμενοι;” αναρωτιούνταν αρκετοί από την αρχή της κρίσης. Για κάποιους το ερώτημα αφορούσε τους αριστερούς καλλιτέχνες με δημόσιο λόγο και τις δυνατότητες μαζικής απευθύνσης στον κόσμο, για αγώνα ενάντια στο ΔΝΤ και το κεφάλαιο. Οι πιο υποψιασμένοι όμως, έθεσαν το ίδιο ερώτημα όσον αφορά τους διανοούμενους - επιστήμονες και φιλοσόφους.
Είναι πράγματι εντυπωσιακή η απουσία του λόγου της διανόησης, τη στιγμή που πλήθος πανεπιστημιακών σχολών έχουν τουλάχιστον έναν (με την ευρεία έννοια) αριστερό καθηγητή. Θα περίμενε κανείς, σε συνθήκες έντονων κοινωνικών προβλημάτων, να ανοίξει ο διάλογος για σχεδόν όλα τα ζητήματα που μας απασχολούν. Τι έχει συμβεί;
Στο παρόν άρθρο, θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε κάποιες σημαντικές αλλαγές που έχουν συμβεί στον ρόλο της διανόησης τα τελευταία χρόνια και θα ακολουθήσει μια προσπάθεια εύρεσης απαντήσεων στα νέα αδιέξοδα.
Η αναγκαιότητα της διανόησης
Αναγκαία προϋπόθεση για την ύπαρξη μιας κοινωνίας, είναι η ύπαρξη ζωντανών ανθρώπων. Οι άνθρωποι ως ζωντανοί οργανισμοί, έχουν ορισμένες βιολογικές ανάγκες τις οποίες ικανοποιούν διαμέσου της ανταλλακτικής σχέσης τους με την φύση. Αρχικά, αυτό γίνεται διαμέσου της άγρας από το ήδη υπάρχον περιβάλλον. Όταν η άγρα δεν επαρκεί (λόγω αύξησης του πληθυσμού και έλλειψης αγαθών έτοιμων από το περιβάλλον) τότε εμφανίζεται η εργασία και ο καταμερισμός αυτής για την παραγωγή των αναγκαίων προϊόντων. Εμφανίζεται ο διαχωρισμός μεταξύ χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας. Η όλο και μεγαλύτερη περιπλοκή της πρακτικής δραστηριότητας αναπτύσσει τον εν λόγω καταμερισμό μέχρι και τις μέρες μας. Ο διαχωρισμός μεγαλώνει και πλήθος φαινομένων προκύπτουν από αυτόν. Αυτός παύει να υφίσταται όταν απομακρυνθεί ο άνθρωπος από την άμεση παραγωγική διαδικασία, διαμέσου της πλήρους αυτοματοποίησης της παραγωγής.
Η διανοητική εργασία μπορεί να διακριθεί σε διάφορα επίπεδα, από υψηλού επιπέδου (επιστημονική και φιλοσοφική εργασία) μέχρι χαμηλού επιπέδου (πχ. απλή λογιστική δουλειά). Εδώ μας απασχολεί κυρίως η πρώτη. Φυσικά κάθε άνθρωπος σκέπτεται, άρα είναι εν δυνάμει διανοούμενος. Για να γίνει τέτοιος, απαιτείται η ανάπτυξη των διανοητικών ικανοτήτων (αισθητική και πνευματική καλλιέργεια, ανάπτυξη της κρίσης κλπ) και η γνωριμία με το ήδη υπάρχον θεωρητικό κεκτημένο. Στην σύγχρονη κοινωνία όμως, στο βαθμό που κυριαρχεί η υποδηλωτική- κοπιαστική- επαναλαμβανόμενη χειρωνακτική εργασία (και το αντίστοιχο της σε απλές διανοητικές εργασίες) “η πνευματική κουλτούρα, νόημα και περιεχόμενο της μόρφωσης, γίνεται προνόμιο των ολίγων, ενώ για τους πολλούς παραμένει το άπιαστο πουλί του ελεύθερου χρόνου μετά την εξαντλητική εργασία” (1). Στον ελεύθερό του χρόνο, ο εργαζόμενος στις παραπάνω συνθήκες, δύσκολα μπορεί να ασχοληθεί πχ. με τα δυσνόητα έργα του Χέγκελ ή του Μαρξ. επιδιώκει το απλό, ξένοιαστο και ξεκούραστο. Κύρια πηγή γνώσης για αυτούς τους ανθρώπους αποτελεί η γενίκευση της καθημερινότητας, πράγμα που οδηγεί σε γενικεύσεις αποσπασματικών πτυχών αυτής ως αιώνιες αλήθειες. Στο επίπεδο της καθημερινής συνείδησης, μπορεί κανείς να νομίζει πως ο ήλιος γυρίζει γύρω από τη γη και όχι το αντίθετο. Έτσι λοιπόν η αναγκαιότητα των διανοουμένων σε αυτές τις συνθήκες είναι νομοτελής και αναπόφευκτη.
Όπως η ταξική πάλη περνάει από δρόμους με πολλές δυσκολίες και κινδύνους, έτσι και η διανόηση έχει τις δικές τις παγίδες. Οι σημερινοί διανοούμενοι φαίνεται έχουν καταφέρει να πέσουν σε όλες.
